Leren, veranderen, waarheid, ethiek, handelingswijsheid…. het zijn op zichzelf tijdloze onderwerpen waar de Oude Grieken zich al mee bezig hielden. Nieuw in dit boek is het pleidooi van de onderzoeksgroep van de Kring Andragologie van de Universiteit van Amsterdam voor een eigen kennisgebied dat deze onderwerpen in een verbindende samenhang aan de orde stelt. Dat doet zij vanwege een maatschappelijk belang. In de veranderlijke en onoverzichtelijke wereld van vandaag is het zaak oude mechanische en statische begrippen opnieuw te overdenken. En deze te herijken om de complexiteit van de maatschappij beter te begrijpen en niet in een gevoel van machteloosheid te vervallen. De publicatie is bedoeld voor docenten en studenten uit alle hbo- en wo-studierichtingen en voor professionals, managers, beleidsmakers en vernieuwers in allerlei beroepen die behoefte hebben aan een theoretisch verhaal over veranderen dat verbindt. We hopen dat zij de in dit boek gepresenteerde handelingswijsheid in hun eigen praktijk herkennen en erdoor worden geïnspireerd. Gerard Donkers is onderzoeker, docent en auteur. Hij is een van de grondleggers van de sociale veranderkunde. Voor dit boek heeft hij samengewerkt met de genoemde onderzoeksgroep. Deze bestond uit zeven deskundigen met een rijk heden en verleden aan kennis en praktijkervaring. De groep heeft gedurende drie jaar veertien publicaties van veertien bekende auteurs besproken, intensief geanalyseerd en thematisch onderzocht met de bedoeling om basisthema's van sociale veranderkundige theorieën en praktijken op te sporen en uit te werken. De groep vindt dat er in het huidige aanbod van boeken te weinig aandacht is voor praktijkgericht handelingsonderzoek en voor veranderkundige kennis waarin naast de economische, ecologische en politieke kant van veranderen ook aandacht is voor de sociale kant van een veranderproces. Inhoud Inleiding De verhouding tussen praktijk en theorie – De kennisgroep Theorie ontwikkeling Sociale Veranderkunde – Bedoeling van het onderzoek – Verzameling en analyse van gegevens – Wat heeft het onderzoek opgeleverd? – Opbouw van het boek – Zoeken naar nieuwe betekenissen via oxymorons – Doelgroep van het boek 11 DEEL I DE EIGENGEAARDHEID VAN SOCIALE VERANDERKUNDE 23 1 Veranderen 1.1 1.2 1.3 Veranderen is een vorm van handelen Handelen als actief werkwoord – Het intentionele karakter van handelen – Handelen voltrekt zich in een sturende en een latende modus – Veranderen als bewust en niet-bewust waardegeoriënteerd handelen – Handelen is meer dan ‘gedrag’ – Veranderen als spanningsvolle verbinding tussen cognitief, persoonsgericht en omgevingsgericht handelen Wie of wat is de veranderaar? Ieder mens is in principe veranderaar – Doelgroep als mede-veranderaars in een gezamenlijk verandertraject – Doelgroep als primaire actor – Het systeem als veranderaar – Verbinding tussen actor en systeem Veranderen is systemisch handelen Het begrip ‘systeem’ – Systeemdenken in relatie tot veranderkunde 1.4 Veranderen is omgevingsverandering en leren Nadruk op omgevingsverandering of op leren – Omgeving veranderen en zelf veranderen Tot slot 24 25 40 48 55 582 Sociaal 60 2.1 Sociaal is de afstemming tussen en binnen mensen Sociaal als mensgericht begrip – Sociaal is de wederkerige uitwisseling van betekenissen – Sociaal als een intern afstemmingsproces binnen mensen 2.2 Sociaal is de afstemming tussen mens en omgeving Koppeling tussen mens en maatschappij – Koppeling tussen mens, maatschappij en natuur 2.3 Sociaal is de morele kwaliteit van mens en samenleving Sociaal verwoord als een positieve waarde – Sociaal verwoord als een negatieve waarde – Pleidooi voor sociale verbinders 2.4 Sociaal verwijst naar een werkveld Sociaal als geïnstitutionaliseerde sector – Het sociale domein in alle sectoren van de samenleving Tot slot 3 Kennisgebied van sociale veranderkunde 3.1 Eigenheid van het kennisgebied Interventiegerichte systeemkennis van sociale vraagstukken – Praktijktheoretische kennis als basis van wetenschap – Interdisciplinariteit – Transdisciplinariteit – Reflectieve proceskennis 3.2 Veranderkundig onderzoek Onderzoek naar kennis over veranderen – Onderzoek doen zien als proces van veranderen – Verbinding van twee betekenissen als opdracht 3.3 Criteria van wetenschappelijkheid Algemene methodologische criteria van wetenschappelijk onderzoek – Verschillende aspecten van het onderzoeksproces Specifieke criteria van sociaal-veranderkundig onderzoek Tot slot 60 69 77 79 85 86 86 102 112 135DEEL II FILOSOFISCHE GRONDSLAGEN 137 4 Visies op waarheid, werkelijkheid en methodologie 138 4.1 Het paradigma vanwaaruit men kijkt 139 Een praktijktheoretisch paradigma – Een veranderkundig paradigma 4.2 Visies op waarheid 141 Drie paradigma’s in het wetenschappelijk denken – Constructie van drie veranderkundige modellen – Visies op waarheid van auteurs – Pogingen voorbij dualistisch denken – Mogelijkheid en wenselijkheid van een vierde paradigma 4.3 Visies op de werkelijkheid 169 Zijnsvisies – Constructionisme versus realisme – Zijnsvisie die natuur-mens-maatschappij met elkaar verbindt 4.4 Visies op methodologie 176 Betekenis van begrip ‘methodologie’ – Visies op methodologie Multiperspectivistisch kijken naar methodologie Tot slot 183 5 Een integrale visie op sociale veranderkunde 184 5.1 Een integrale visie 184 Betekenis van integraal 5.2 Basisconcepten die verbinden 188 5.3 Een proces van scheiden en verbinden 189 Ontkoppeling van delen van een systeem als probleem – De symbiotische verbinding als probleem Tot slot 203DEEL III METHODOLOGISCHE GRONDSLAGEN 205 6 Verheldering van de vraag 206 6.1 Het sociale vraagstuk 206 Twee valkuilen – Omgevingscondities verbeteren en competenties versterken (leren) 6.2 Verhelderen als onderzoeksproces 213 6.3 Mogelijkheden tot beïnvloeding inschatten 216 Tot slot 218 7 Waarden als doelrichting van veranderen 219 7.1 Doelrichting van veranderen 219 Referentiewaarden in biologische systemen – Referentie waarden in sociaal-veranderkundige theorieën en praktijken – Verschillende soorten referentiewaarden in menselijk gedrag 7.2 Waardenoriëntering als onderzoeksproces 233 7.3 Een grenzenstellende dialoog 236 Het begrip ‘dialoog’ – Dialoog als reflectie op grenzen – Voorstel van de grenzenstellende dialoog Tot slot 248 8 Realisatie van gewenste verandering 249 8.1 Een procesgerichte aanpak 249 Mogelijke ontkoppeling van inhoud en proces – Aandacht voor het inhoudelijk proces van veranderen 8.2 Implementeren zien als onderzoeksproces 258 8.3 Praktische bouwstenen van veranderen 261 8.4 Fasering van het veranderproces 280 Tot slot 282DEEL IV SYSTEEMDENKEN ALS BASIS VAN VERANDERKUNDE 285 9 Systeemvisie met zelfregulering als centraal concept 9.1 286 Systeemvisie op samenhang natuur, mens en maatschappij 287 Ontstaan en ontwikkeling van leven op aarde – Komst van de mens – Ontstaan van bewustzijn – Opkomst en ontwikkeling van de maatschappij – De maatschappij bezien als cultureel systeem 9.2 Zelfregulering als centraal concept Zelfregulering als natuurwetenschappelijk begrip – Zelfregulering als een op mens en samenleving gericht begrip – Pogingen tot verbinding van beide processen – Samenhang in diversiteit – ‘Systeem’ en ‘zelfregulering’ opvatten als hypothetische begrippen Tot slot DEEL V NABESCHOUWING ONDERZOEK 10 Aandachtspunten voor vervolgstudie 10.1 Relatie tussen de negen integratieve basisthema’s 10.2 De eigengeaardheid van sociale veranderkunde 10.3 Filosofische grondslagen van sociale veranderkunde 10.4 Methodologische grondslagen van veranderen 10.5 Systeemdenken als basis van veranderkunde Tot slot 11 Methodische verantwoording van het onderzoek 11.1 Kwaliteit van het thematisch onderzoek Vraagstelling en opzet onderzoek – Keuze van publicaties – Dataverzameling – Data-analyse – Uitschrijven van de tekst – Algehele conclusie 11.2 Eindverslag functioneren kennisgroep Bespreking van individuele thema’s – Met de benen op tafel – Eind evaluatie Tot slot 299 305 307 308 309 310 312 313 313 316 317 318 329 342Over de auteur en de leden van de kennisgroep 343 Literatuur 351