"Het is prachtig, het lukt goed, we zijn enthousiast, maar we zouden graag weten wat we doen" (citaat uit: Jongerius, 1963) Het hierboven genoemde citaat is meer dan vijftig jaar oud maar desondanks nog steeds actueel wat betreft de onduidelijkheid en de onbekendheid die het vakgebied sociotherapie kent. Dit is opvallend en bovendien een gemis, omdat talloze GGZ-medewerkers op HBO-niveau dagelijks sociotherapie beoefenen in het contact met hun cliënten; psychiatrisch verpleegkundigen, groepsbegeleiders, behandelmedewerkers en sociaal pedagogische hulpverleners werkzaam in de (dag)klinische verslavingszorg, jeugdzorg, psychotherapeutische centra en (forensische) psychiatrie. De sociotherapeut vormt het 'cement' in het multidisciplinaire behandelteam en is het meest bereikbaar, het meest direct betrokken en het meest in de gelegenheid om invloed uit te oefenen op het (re)socialisatieproces van cliënten in contact met zichzelf, anderen en hun leefomgeving. Het Handboek Sociotherapie beschrijft de ontwikkeling van sociotherapie door de jaren heen, hoe en waar het wordt ingezet, welke kwaliteiten onontbeerlijk zijn in de uitoefening ervan en ook de valkuilen waarmee de (aankomende) sociotherapeut rekening moet houden. Er wordt tevens uitgebreid ingegaan op de toepassing van sociotherapie binnen actuele behandelmethodieken (waaronder mentalisation based treatment, schema therapie, dialectische en cognitieve gedragstherapie). De auteurs Denise de Weerd en Suzanne Slaa, beiden werkzaam als sociotherapeut, dragen met dit handboek bij aan de profilering van sociotherapie als specialisatie binnen de GGZ en voorzien in een zo compleet mogelijk naslagwerk over de veelheid aan aspecten die dit bijzondere beroep kent. De toevoeging van ervaringsverhalen en casuïstiek maakt dit handboek tot een leesbare en praktijkgerichte leidraad voor studenten en professionals en is onmisbaar voor iedereen die sociotherapie beoefent. Eelco Muste, klinisch psycholoog-psychotherapeut, is betrokken als inhoudelijk redacteur. Inhoud Inleiding 13 1 Inleiding in de sociotherapie 15 1.1 Inleiding 15 1.2 Geschiedenis van de omgang met mensen met abnormaal gedrag 15 1.2.1 Oudheid 15 1.2.2 Middeleeuwen, 500-1500 16 1.2.3 Renaissance en Verlichting, 1500-1780 17 1.2.4 De Romantiek, 1780-1880 18 1.2.5 Vanaf 1880 20 1.3 Professionalisering van de psychiatrische zorg 20 1.4 De opkomst van sociotherapie 24 1.4.1 Definitie en beroepsprofiel 31 1.4.2 Benodigde competenties 34 1.5 Studieopdrachten en oefeningen 38 2 Het werkterrein van de sociotherapeut 41 2.1 Inleiding 41 2.2 Een therapeutisch milieu, een therapeutische omgeving 41 2.3 Therapeutisch milieu versus vermaatschappelijking 44 2.4 Milieutherapeutische uitgangspunten 45 2.5 Interventiestrategieën 48 2.5.1 De sociotherapeut in het therapeutisch milieu – eerstegraadsstrategie 50 2.5.2 De sociotherapeut in de groep: tweedegraadsstrategie 54 2.5.3 De sociotherapeut en de individuele cliënt: derdegraadsstrategie 56 2.6 Studieopdrachten en oefeningen 59 3 Sociotherapie in Nederland 61 3.1 Inleiding 61 3.2 Inzet van sociotherapie in Nederland 61 3.3 Sociotherapie en de multidisciplinaire richtlijn 61 3.4 Sociotherapie bij diverse psychiatrische stoornissen en behandelsettings 62 3.4.1 Persoonlijkheidsstoornissen 64 3.4.2 Angst- en dwangstoornissen 67 3.4.3 Stemmingsstoornissen 68 3.4.4 Eetstoornissen 69 3.4.5 Forensische psychiatrie 70 3.4.6 Jeugdpsychiatrie 71 3.4.7 Verslavingsproblematiek 73 3.4.8 Autismespectrumstoornissen 74 3.5 Sociotherapie en multiculturele hulpverlening 76 3.6 Studieopdrachten en oefeningen 79 4 De beroepshouding van de sociotherapeut 81 4.1 Inleiding 81 4.2 De sociotherapeut als behandel- en begeleidingsinstrument 81 4.2.1 Overdracht en tegenoverdracht 82 4.2.2 De noodzaak van zelfreflectie 86 4.2.3 Gebruikmaken van jezelf als instrument 89 4.3 Competenties 91 4.3.1 Luisteren 92 4.3.2 Observeren 94 4.3.3 Interpreteren 95 4.3.4 Confronteren 96 4.3.5 Interveniëren 97 4.3.6 Empathie 101 4.3.7 Leiderschap 102 4.3.8 Processen bewaken 105 4.3.9 Conflicten hanteren 107 4.3.10 Crises hanteren 111 4.4 Factoren die de behandeling of begeleiding kunnen bemoeilijken 113 4.4.1 Conflicterende normen en waarden 113 4.4.2 Ethische en morele dilemma’s 115 4.5 Tot slot 117 4.6 Studieopdrachten en oefeningen 118 5 Werken in een multidisciplinair team 123 5.1 Inleiding 123 5.2 Samenwerken in een team 123 5.2.1 Rollen in het team 124 5.2.2 Teamsamenstelling en samenwerking, hiërarchie en leiderschapsstijl 124 5.3 Communicatie 126 5.4 De sociotherapeut in het multidisciplinaire team: het cement tussen de stenen 127 5.5 (Destructieve) Teamprocessen 129 5.5.1 Parallelprocessen 130 5.5.2 Overdracht en tegenoverdracht in het team 131 5.5.3 Splitting 132 5.6 Vaardigheden, kennis en andere benodigdheden voor een optimale samenwerking 134 5.7 De sociotherapeutische bijdrage aan het behandelplan 138 5.8 Studieopdrachten en oefeningen 141 6 Sociotherapie en cognitieve gedragstherapie 145 6.1 Inleiding 145 6.2 Korte beschrijving cognitieve gedragstherapie 145 6.2.1 Wetenschappelijk onderzoek 148 6.3 Welke doelgroepen profiteren van cognitieve gedragstherapie? 148 6.4 Beschrijving van het behandelprogramma 149 6.4.1 Vormgeving therapiemilieu 149 6.4.2 Behandelprogramma 149 6.4.3 Behandelstrategieën en -technieken 150 6.5 (Socio)therapeutische attitude binnen cognitieve gedragstherapie 158 6.6 Randvoorwaarden 159 6.7 Studieopdrachten en oefeningen 160 7 Sociotherapie en schematherapie 163 7.1 Inleiding 163 7.2 Korte beschrijving schematherapie 163 7.3 Welke doelgroepen profiteren van schematherapie? 171 7.4 Beschrijving van het behandelprogramma 171 7.4.1 Vormgeving therapiemilieu 171 7.4.2 Behandelprogramma 174 7.4.3 Behandelstrategieën en -technieken 177 7.4.4 Specifieke taakomschrijving van de sociotherapeut 181 7.5 Sociotherapeutische attitude binnen klinische schematherapie 183 7.6 Studieopdrachten en oefeningen 188 8 Sociotherapie en dialectische gedragstherapie 191 8.1 Inleiding 191 8.2 Korte beschrijving dialectische gedragstherapie 191 8.2.1 Wetenschappelijk onderzoek 194 8.3 Welke doelgroepen profiteren van dialectische gedragstherapie? 194 8.4 Beschrijvingen van het DGT-behandelprogramma 196 8.4.1 Vormgeving therapiemilieu 196 8.4.2 Behandelprogramma 197 8.4.3 Behandelstrategieën en -technieken 199 8.5 Sociotherapeutische attitude binnen dialectische gedragstherapie 203 8.6 Randvoorwaarden 206 8.7 Studieopdrachten en oefeningen 207 9 Sociotherapie en het sociaal competentiemodel 213 9.1 Inleiding 213 9.2 Korte beschrijving sociaal competentiemodel 213 9.2.1 Wetenschappelijk onderzoek 218 9.3 Welke doelgroepen profiteren van het sociaal competentiemodel? 218 9.4 Beschrijving van het behandelprogramma 219 9.4.1 Vormgeving therapiemilieu 219 9.4.2 Behandelprogramma 219 9.4.3 Behandelstrategieën en -technieken 224 9.5 Sociotherapeutische attitude binnen het sociaal competentiemodel 226 9.6 Randvoorwaarden 227 9.7 Studieopdrachten en oefeningen 228 10 Sociotherapie en mentalization-based treatment 231 10.1 Inleiding 231 10.2 Theoretische achtergrond van MBT 231 10.2.1 Mentaliseren 231 10.2.2 Spiegelen en mentaliseren 233 10.2.3 Ontwikkeling van het mentaliserend vermogen 235 10.2.4 Spanning en het vermogen om te mentaliseren 237 10.3 Beschrijving van het behandelprogramma 238 10.3.1 Uitgangspunten en achtergrond van MBT 238 10.3.2 Vormgeving therapiemilieu 240 10.3.3 Behandelstrategieën en -technieken 244 10.3.4 Behandelprogramma 251 10.3.5 Specifieke taakomschrijving van de sociotherapeut 253 10.3.6 De rol van de sociotherapeut in de uitvoering van het behandelplan 254 10.4 Sociotherapeutische attitude binnen MBT 261 10.5 Studieopdrachten en oefeningen 265 11 Keerzijde van het beroep 269 11.1 Inleiding 269 11.2 Agressie 269 11.2.1 Pesten 270 11.2.2 Omgaan met agressief gedrag 272 11.3 Suïcide en suïcidaal gedrag 274 11.3.1 Automutilatie 277 11.4 Redderssyndroom 278 11.4.1 Onmacht 281 11.5 Secundaire traumatisering 283 11.6 Burn-out 284 11.7 In therapie 286 11.8 Studieopdrachten 288 12 De sociotherapeut bekeken door andermans ogen 291 12.1 Inleiding 291 12.2 Cliënten aan het woord 291 12.2.1 Waardevolle bijdragen van sociotherapeuten 292 12.2.2 Moeilijk of onprettig 297 12.2.3 Wat beter achterwege laten? 300 12.2.4 Taakomschrijving volgens cliënten 302 12.2.5 Tips 305 12.3 Collega-zorgprofessionals aan het woord 309 12.3.1 De samenwerking met sociotherapeuten 310 12.3.2 Welke aspecten maken iemand tot een goede sociotherapeut? 313 12.3.3 Taakomschrijving volgens zorgprofessionals 314 12.3.4 Wat is moeizaam in de samenwerking? 316 12.3.5 Een oudgediende aan het woord 318 12.4 Samenvatting en conclusie 320 12.5 Studieopdrachten en oefeningen 322 Epiloog 325 Dankwoord 329 Bij dit handboek betrokken ggz-instellingen 331 Begrippenlijst 333