Muisje, boontje, beetje gaat over verkleinwoorden met een bijzondere betekenis. Verkleinwoorden zijn er heel wat, omdat Nederlanders er een handje (!) van hebben om woorden te verkleinen. Meestal verwijzen verkleinwoorden naar een kleine versie van iets. Zo is een hondje een kleine hond en een stoeltje een kleine stoel. Maar bij veel verkleinwoorden is het niet zo eenvoudig. Denk bijvoorbeeld aan sprookje; de stamvorm `sprook´ bestaat immers niet. Dat geldt ook voor uitdrukkingen en gezegden zoals huisje, boompje, beestje; daarin kan het verkleinwoord niet vervangen worden door de stam.In Muisje, boontje, beetje staan onder ruim 250 titelwoorden meer dan 1000 van dit soort verkleinwoorden beschreven. De beschrijvingen, uitleg en weetjes helpen om de verschillende betekenissen beter te begrijpen en kritisch naar de Nederlandse taal te kijken. Verder maken de vele voorbeelden in dit boek het lezen tot een feest van herkenning. Voor taalstudenten, leerkrachten en vele anderen die al dan niet beroepsmatig met taal in de weer zijn; een aanradertje! Als ik 'huisje, boompje, beestje' schrijf, begrijpt bijna iedereen dat het niet om zomaar drie verkleinwoorden gaat. Nee, die drie woorden bij elkaar vormen een nieuw begrip. Je kunt met zo'n achtervoegsel 'je' dus meer doen dan de betekenis van een woord kleiner maken. Taalkundige Erlijn van Genuchten schreef over al deze dingen een aardig boek: Muisje, boontje, beetje. Nederlandse verkleinwoorden met een bijzondere ¬betekenis (uitg. Kemper Conseil Publishing, Den Haag 2017. 190 blz. € 22,90). Van Genuchten heeft niet alleen een mooi overzicht van verkleinwoorden gemaakt in 250 lemma's, maar ook indelingen gemaakt. Daarbij komt ze tot maar liefst twintig categorieën. Zo hebben sommige woorden een 'herdefiniërende functie'. Zo is een oortje geen klein oor, maar een andere naam voor een oortelefoontje. En de poppetjes van je ogen hebben niets met een pop te maken. Verder onderscheidt Van Genuchten onder meer de vervrouwelijkingsfunctie van sommige namen. Vooral vroeger werden mannennamen vervrouwelijkt door er 'je' achter te zetten: Dirkje, Fransje, Hendrikje. Soms krijgen verkleinwoorden een andere gevoelswaarde en kunnen ze een 'krenkende of kleinerende functie' krijgen. Het woord gevalletje klinkt niet positief, net als mietje, pijntje of zesje. Grappig is de 'onnauwkeurigheidsfunctie' van sommige woorden. Denk aan dagje, onsje, uurtje. Ze zegt het dan niet precies, een dagje is ongeveer een dag, een uurtje ongeveer een uur (meestal wel iets korter dan een dag of een uur). Sommige verkleinwoorden krijgen een eigen betekenis. Sommige verkleinwoorden bestaan niet eens in het groot. Denk aan woorden als akkefietje, bouillonblokje, denkwolkje of inlegkruisje. Iets soortgelijks gebeurt met woorden in vaste uitdrukkingen zoals een biertje laten (Surinaams voor 'plassen), armpje drukken (armworstelen) of nummertjes fietsen (fietsen langs knooppunten). Ten slotte: er zijn ook verkleinwoorden die 'verzelfstandigd' zijn, de betekenis is een andere geworden dan die van het 'grote' woord. Denk aan ommetje (wandeling), enkeltje (kaartje voor een enkele reis) of tussendoortje (iets wat je tussen twee maaltijden eet). Sommige woorden kunnen tegelijk in verschillende categorieën voorkomen. Zoals dropje. Dat kan een snoepje van drop zijn, maar ook een koosnaampje, net als dikkerdje. Dropje kan ook druppeltje betekenen. Iets soortgelijks is aan de hand met het woord kwartje. Vroeger een kwart van een gulden, dus 25 cent. Dat begrip bestaat niet meer omdat er geen euromunt van 25 cent is, maar het woord komt nog wel voor in de uitdrukking 'bij hem is eindelijk het kwartje gevallen' (eindelijk begrijpt hij het). Met het woord eindje is iets bijzonders aan de hand. De stamvorm en het verkleinwoord hebben meerdere vergelijkbare of overeenkomstige betekenissen die je niet altijd zomaar kunt vervangen. Vervanging kan wel als je het over eind als afstand hebt: 'Het centrum is een eind/eindje weg'. Maar dat kan niet bij de uitdrukking 'Hij praat er maar een eind op los'. Eind of eindje kan ook als betekenis hebben: uiteinde. Ook dan kun je die woorden niet inwisselen. Vergelijk maar de zin 'We hebben iedere maand moeite de eindjes aan elkaar te knopen' met 'Ik heb het bij het rechte eind'. Voor de betekenis 'laatste gedeelte' of 'afloop' kun je alleen het woord eind of einde gebruiken. 'Aan het eind van de werkweek is het tijd voor een biertje' of 'Mijn tijd aan de hogeschool loopt ten einde'. Eindje kan hier nooit. 09-02-2018 Roel Sikkema Nederlands Dagblad