‘Wat werkt’ voor de jeugdzorg, de maatschappelijke opvang, ggz, gezinshuizen, de forensische psychiatrie, gehandicaptenzorg, het speciaal (passend) onderwijs en gemeenten. Nederland is een welvarend land en onze kinderen behoren zelfs tot de meest gelukkige ter wereld. Toch geldt dat niet voor iedereen. Sommige kinderen en volwassenen hebben een biologische, psychologische en sociale kwetsbaarheid en een mindere weerbaarheid. Leefklimaat! geeft concreet werkende handvatten voor het verbeteren van de zorg aan deze groep. Het zijn geen magische toverstokjes, maar we weten inmiddels wel wat echt werkt. Deze kinderen en volwassenen hebben negatieve jeugdervaringen meegemaakt waarvan de effecten stapelen en soms leiden tot ervaringen die de grond onder hun voeten doet wegvallen, de zogenaamde ‘contrastervaringen’. Het gevolg is veel pijn, een verstoorde ontwikkeling en probleemgedrag, crimineel gedrag of ‘verward gedrag’. Hoe buig je dit om naar verbetering en herstel en creëer je een positief leef-, leer – en/of werkklimaat? De afwijzing van de maatschappij leidt tot verdere frustratie van psychologische basisbehoeften zoals verbondenheid, competentie of zingeving en autonomie. Het boek laat zien hoe je aan de hand van deze zgn. zelfdeterminatietheorie weer aan deze basisbehoeften kunt voldoen. Verder gaat het boek in op tal van belangrijke onderwerpen als: separeren, suicide, DIS, eetproblemen, LHBT, LVB, crisisplaatsingen, teamcoaching etc. Daarnaast is het zorglandschap de afgelopen jaren ingrijpend gewijzigd. Dit heeft ertoe geleid dat in toenemende mate kinderen en volwassenen met zeer ernstige problematiek in instellingen, scholen en gezinshuizen terecht komen, waar veel professionals nog weinig ervaring mee hebben. Leefklimaat! biedt alle (aanstaande) professionals die deze zorg willen verbeteren belangrijke kennis en tools. Peer van der Helm is bijzonder hoogleraar, Onderwijs en Zorg vanuit het gespecialiseerd onderwijs (GO-Raad) en al vele jaren onderzoeker en lector residentiële (jeugd)zorg. De tweede druk van dit boek kent enkele nieuwe hoofdstukken die dieper ingaan op trauma, met name de gevolgen van microtrauma. Verder volgen we de ontwikkelingen als het gaat over het verminderen van repressie in de zorg. Voorwoord 15 Dankwoord 19 1 Inleiding 20 Peer van der Helm 1.1 Leef- en leerklimaat en professioneel handelen 20 1.2 Inleiding 24 1.3 Een stukje levensloop van kinderen die het minder getroffen hebben 26 1.4 Verschillende paden voor jongens en meisjes 29 1.5 Een gefragmenteerd bestaan 32 1.6 Een stem voor kinderen en volwassen cliënten: de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2017) 34 1.7 Verbondenheid (contact) 34 1.8 Competentie (groei) 37 1.9 Autonomie 39 1.10 De kinderen van Bulldogs Bank 42 1.11 Wat nu? Praktische tips voor hulpverleners en studenten 43 1.12 Effectiviteit van tweedegraadsstrategieën 46 1.13 Bespreking van aanbevelingen voor het leefklimaat 47 1.14 LSCI 53 1.15 Conclusie 55 1.16 Discussie: voor wie doen we het? 57 2 Verbondenheid in gezinshuizen 62 Peer van der Helm 2.1 Inleiding 62 2.2 Forse trauma’s 63 2.3 Veiligheid voorop 64 2.4 Psychologische basisbehoeften 66 2.5 Droomhuis op Curaçao 68 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 5 9-12-2021 11:17:33 6 3 Competentie 70 Peer van der Helm 3.1 Inleiding 70 3.2 Zonder groei is het leven plat 70 3.3 Herstel 72 3.4 Groei stimuleren 74 3.5 Onderwijs en maatschappelijke participatie: leren participeren 74 4 Autonomieversterkend werken binnen het leefklimaat 76 Peer van der Helm 4.1 Inleiding 76 4.2 Regels, afspraken en limit setting 76 4.3 De reikwijdte van regels en afspraken: de sociale domeintheorie 78 4.4 Communicatie 81 5 Externaliserend gedrag 82 Peer van der Helm & Stijn Vandevelde 5.1 Samenvatting 82 5.2 Inleiding 83 5.3 Biologische oorzaken van probleemgedrag 83 5.4 Psychologische oorzaken van probleemgedrag 84 5.5 Sociale oorzaken van probleemgedrag 85 5.6 Negatieve jeugdervaringen en trauma’s 85 5.7 Herstel: het leef-, leer- en werkklimaat en omgaan met probleemgedrag 90 6 Leerklimaat: disruptief gedrag in de klas 93 Danaé Stad & Peer van der Helm 6.1 Inleiding 93 6.2 Theoretische achtergrond 95 6.3 Conclusie 109 6.4 Aanbevelingen 112 7 Autonomieversterkend werken met Mijn Pad 115 Inge Bramsen, Chris Kuiper, Kees Willemse & Mieke Cardol 7.1 Inleiding 115 7.2 Transitie naar autonomie en volwassenheid 116 7.3 Mijn Pad 118 7.4 Conclusies en aanbevelingen 126 3 Competentie 68 Peer van der Helm 3.1 Inleiding 68 3.2 Zonder groei is het leven plat 68 3.3 Herstel 70 3.4 Groei stimuleren 72 3.5 Onderwijs en maatschappelijke participatie: leren participeren 72 4 Autonomieversterkend werken binnen het leefklimaat 74 Peer van der Helm 4.1 Inleiding 74 4.2 Regels, afspraken en limit setting 74 4.3 De reikwijdte van regels en afspraken: de sociale domeintheorie 76 4.4 Communicatie 79 5 Externaliserend gedrag 80 Peer van der Helm & Stijn Vandevelde 5.1 Samenvatting 80 5.2 Inleiding 81 5.3 Biologische oorzaken van probleemgedrag 81 5.4 Psychologische oorzaken van probleemgedrag 82 5.5 Sociale oorzaken van probleemgedrag 83 5.6 Negatieve jeugdervaringen en trauma’s 83 5.7 Herstel: het leef-, leer- en werkklimaat en omgaan met probleemgedrag 88 6 Leerklimaat: disruptief gedrag in de klas 91 Danaé Stad & Peer van der Helm 6.1 Inleiding 91 6.2 Theoretische achtergrond 93 6.3 Conclusie 107 6.4 Aanbevelingen 110 7 Autonomieversterkend werken met Mijn Pad 113 Inge Bramsen, Chris Kuiper, Kees Willemse & Mieke Cardol 7.1 Inleiding 113 7.2 Transitie naar autonomie en volwassenheid 114 7.3 Mijn Pad 116 7.4 Conclusies en aanbevelingen 124 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 6 9-12-2021 11:17:33 7 8 Genderspecifieke zorg in de residentiële jeugdzorg aan slachtoffers van seksuele uitbuiting 128 Juliette Sonderman 8.1 Samenvatting 128 8.2 Inleiding 128 8.3 Passende hulp 129 8.4 Contacten met jongens risicovol én noodzakelijk 132 8.5 De onderzoeksaanpak 134 9 Waarom gaan er in coronatijd zoveel kwetsbare jongeren onderuit? 140 Peer van der Helm en Heleen Wesselius 9.1 Microtrauma en intergenerationele overdracht 141 9.2 Corona 143 10 Internaliserend gedrag 144 Peer van der Helm & Anita Visser 10.1 Inleiding 144 10.2 Achtergronden van self-silencing 145 10.3 Gevolgen van self-silencing 147 11 Voor hulpverleners 156 Jantine Huijssen 11.1 Inleiding 156 11.2 Alleen 156 11.3 Ik ben weer alleen 157 12 Behoeftefrustratie: leefklimaat en straf in de klinische psychiatrische zorg 158 Peer van der Helm & Petra Schaftenaar 12.1 Inleiding 158 12.2 De praktijk van (forensische) ggz-instelling Inforsa 159 12.3 Agressie in de klinische (forensische) praktijk 160 12.4 Reacties van medewerkers op probleemgedrag 160 12.5 Escalatie na straf 162 12.6 Verandermogelijkheden voor de klinische zorg: een positief leefklimaat 162 12. 7 Aansluiting bij ontwikkelingen minder repressie in de ggz 164 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 7 9-12-2021 11:17:33 8 13 Behoeftebevorderende sociotherapie 167 Peer van der Helm 13.1 Inleiding 167 13.2 Kenmerken van het mozaïekmodel Tessera van Cornelia Wrzus en Brent Roberts (2017) 168 13.3 Overige kenmerken van het Tessera-model 171 13.4 Therapie kan ook behoeftefrustrerend werken 173 13.5 Wat wordt er concreet van de medewerker verwacht? 176 14 Behoeftefrustratie door autonomieverlies: separeren en een-opeenbegeleiding 177 Peer van der Helm & Vrank Post 14.1 Inleiding 177 14.2 Afzonderen 178 14.3 Behandeling 179 14.4 Geweldloos Verzet 183 14.5 Safe Path 184 14.6 De-escalatieondersteuner/Mediator 185 14.7 Forensic High Intensive Care (FHIC) 186 14.8 Limit setting 186 14.9 Transformatie op de middellange termijn 188 14.10 Vervolgzorg 189 15 De high intensive care-, high safety- en intensive education-aanpak 191 Linda Terpstra & Anke van Dijke 15.1 Inleiding 191 15.2 Brandwonden vanbinnen 192 15.3 Het effect van de stop op de fles 193 15.4 Let’s talk about rape & trauma 193 15.5 High intensive care, high safety & intensive education 195 15.6 Ouders en sociaal netwerk 197 15.7 Drie (pedagogische) milieus 198 15.8 Interventies op drie niveaus: eerste-, tweede- en derdegraadsinterventies 199 15.9 Evenwicht & tegenwicht 201 13 Behoeftebevorderende sociotherapie 161 Peer van der Helm 13.1 Inleiding 161 13.2 Kenmerken van het mozaïekmodel Tessera van Cornelia Wrzus en Brent Roberts (2017) 162 13.3 Overige kenmerken van het Tessera-model 165 13.4 Therapie kan ook behoeftefrustrerend werken 167 13.5 Wat wordt er concreet van de medewerker verwacht? 170 14 Behoeftefrustratie door autonomieverlies: separeren en een-opeenbegeleiding 171 Peer van der Helm & Vrank Post 14.1 Inleiding 171 14.2 Afzonderen 172 14.3 Behandeling 173 14.4 Geweldloos Verzet 177 14.5 Safe Path 178 14.6 De-escalatieondersteuner/Mediator 179 14.7 Forensic High Intensive Care (FHIC) 180 14.8 Limit setting 180 14.9 Transformatie op de middellange termijn 182 14.10 Vervolgzorg 183 15 De high intensive care-, high safety- en intensive education-aanpak 185 Linda Terpstra & Anke van Dijke 15.1 Inleiding 185 15.2 Brandwonden vanbinnen 186 15.3 Het effect van de stop op de fles 187 15.4 Let’s talk about rape & trauma 187 15.5 High intensive care, high safety & intensive education 189 15.6 Ouders en sociaal netwerk 191 15.7 Drie (pedagogische) milieus 192 15.8 Interventies op drie niveaus: eerste-, tweede- en derdegraadsinterventies 193 15.9 Evenwicht & tegenwicht 195 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 8 9-12-2021 11:17:33 9 16 Verstandig omgaan met trauma en dissociatie op de leefgroep en in het speciaal onderwijs 203 Peer van der Helm & Vera Schrijver 16.1 Inleiding 203 16.2 Dissociatie 204 16.3 Gevolgen van dissociatie 204 16.4 Internaliserend en externaliserend gedrag 205 16.5 Psychotische gevoeligheid 205 16.6 Aanbevelingen voor begeleiders en leerkrachten 206 16.7 Samenvatting 207 16.8 Tot slot 209 17 Omgaan met zelfverwonding en zelfdoding in de residentiële zorg en ggz 210 Peer van der Helm & Suzan Terweij 17.1 Inleiding 210 17.2 Kenmerken van processen die leiden tot zelfverwonding en zelfdoding: gevangen in de tunnel 211 17.3 De weg terug uit de tunnel 217 17.4 Reacties van medewerkers 220 17.5 Intensieve begeleiding van medewerkers, goede aansturing en samenwerking als team 220 17.6 Wat moet groepsleiding doen bij automutilatie? 222 17.7 Overige algemene tips 223 17.8 Systeemtherapie 225 17.9 Preventie van suïcide 226 17.10 Samenvatting 229 18 De zomer van de lange mouwen 231 Peer van der Helm & Anita Visser 18.1 Inleiding 231 18.2 Achtergronden 232 18.3 Tot slot: een pleidooi voor een inclusieve samenleving 234 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 9 9-12-2021 11:17:34 10 19 Eetstoornissen in de residentiële zorg 236 Peer van der Helm & Charlotte Bijkerk 19.1 Inleiding 236 19.2 Oorzaken 237 19.3 Stemmen 238 19.4 Behandeling in het leefklimaat 238 19.5 Atmosfeer 240 20 De kwetsbare positie van lhbt-jongeren in de zorg en het onderwijs 243 Peer van der Helm 20.1 Inleiding 243 20.2 Ontwikkeling in de adolescentie en lhbt 243 20.3 Residentiële jeugdzorg en speciaal onderwijs 244 20.4 Klimaat en lhbt 245 20.5 Gevolgen van een negatief zelfbeeld en schaamte 245 20.6 Seksueel misbruik 245 20.7 Een taak voor instellingen en scholen: meer nadruk op persoonsvorming 246 20.8 Andere eisen aan de behandeling van lhbt-jongeren 247 20.9 Conclusie 249 21 Behandeling van mensen met een licht verstandelijke beperking 250 Peer van der Helm 21. 1 Inleiding 250 21.2 Problemen rond de geboorte 251 21.3 De opvoeding 252 21.4 In de steek gelaten door ouders 252 21.5 Het speciaal onderwijs 253 21.6 Onveiligheid op de leefgroep 254 21.7 Na detentie 254 21.8 Het leefklimaat (behandelmilieu) 255 21.9 Maatwerk en de zone van de naaste ontwikkeling 260 21.10 Praktische tips voor een pedagogisch behandelmilieu en leerklimaat in de klas 261 21.11 De belangrijkste tips 262 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 10 9-12-2021 11:17:34 11 22 Een positief leefklimaat voor lvb-jongeren in een justitiële jeugdinrichting 266 Veronique van Miert & Esther Crombach 22.1 Inleiding 266 22.2 Leefklimaat binnen de jji’s 268 22.3 Jongeren met lvb in de jji’s 268 22.4 Leefklimaat beïnvloeden 270 22.5 Motivatie stimuleren 271 22.6 De drie psychologische basisbehoeften 271 23 Crisisplaatsingen: het foute feestje 272 Peer van der Helm 23.1 Inleiding 272 23.2 Toename crisisopvang 273 23.3 Problemen crisisopvang 273 24 Gezinshuizen: de kracht van het gewone leven 277 Geke Klapwijk & Dorienke Klapwijk 24.1 Inleiding 277 24.2 Gezinsgericht werken en gezinshuizen 278 24.3 Inhuisplaatsing en gezinshuis 279 24.4 Leefklimaat 280 24.5 Uitdagingen en kwetsbaarheid 284 24.6 Kinderen een thuis geven 287 25 ‘Ik woon hier ook echt’, de kleinschalige voorziening 288 Peer van der Helm & Fadoua Mouman 25.1 Inleiding 288 25.2 Een voorbeeld van een kleinschalige voorziening 288 25.3 Het leefklimaat in de kleinschalige voorziening 290 25.4 Een opgave met risico’s 291 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 11 9-12-2021 11:17:34 12 26 Leren van leef-, leer- en werkklimaat 294 Peer van der Helm Met medewerking van Marjorie Beld, Veronique van Miert, Anna Dekker, Chris Kuiper & Iris Boekee 26.1 Inleiding 294 26.2 Dilemma’s in de beroepspraktijk 295 26.3 Het leef- en leerklimaat (in het speciaal onderwijs en in instellingen) 296 26.4 Taakopgave 296 26.5 Leiderschap 301 26.6 Overige Indicatoren werkklimaat 301 26.7 Tips voor het management 303 26.8 Teamfunctioneren 304 26.9 Veiligheid en klimaat 304 27 Leren van fouten 306 Peer van der Helm 27.1 Inleiding 306 27.2 Aanwezigheid van veel betrokkenen in een acute situatie (diffusie van verantwoordelijkheid) 311 27.3 Organisatiecultuur 312 27.4 De gevolgen: beheersmatig werken en repressie 314 27.5 Conclusie en aanbevelingen 316 28 Teamcoaching en teaminterventies voor een positief werkklimaat 319 Iris Boekee 28.1 Samenvatting 319 28.2 Inleiding 319 28.3 Het leefklimaat en werkklimaat in zorginstellingen 320 28.4 Teamontwikkeling – de hypotheses 322 28.5 Teamcoaching in de praktijk bij de opvang 324 28.6 En nu verder: aanbevelingen 330 28.7 Nog meer aanbevelingen 331 856139_BW_Leefklimaat_2e-druk.indd 12 9-12-2021 11:17:34 13 29 De doorwerking van kinderrechten in de gesloten residentiële jeugdhulp in Nederland 332 Susanne Höfte 29.1 Samenvatting 332 29.2 Inleiding 333 29.3 Onderzoeksvraag 337 29.4 Werkwijze 338 29.5 Resultaten 342 29.6 Discussie 345 29.7 Beperkingen 347 29.8 Conclusie 347 29.9 Gevolgen voor de praktijk en het beleid 348 30 Tot slot 349 Peer van der Helm 30.1 Samenwerken en buiten de lijntjes kleuren 349 30.2 Ontwikkelingen in de residentiële jeugdzorg 352 Literatuur 361