Veerkracht is een veelzijdig woord. Dat blijkt ook uit de Merriam-Webster Dictionary waarin 25 synoniemen van veerkracht worden vermeld. In de Van Dale Thesaurus zijn het er veel minder, maar toch nog 10. Die veelzijdigheid is ook terug te vinden als het gaat om het beschrijven van het begrip veerkracht. Ook daar raken we gemakkelijk verdwaald in een waaier van definities en theorieën. Anders dan de populariteit van de term veerkracht doet vermoeden, is er nog veel te verduidelijken. Jan van der Ploeg beoogt die duidelijkheid te verschaffen via een viertal delen in dit boek die achtereenvolgens ingaan op: - Wat houdt veerkracht in en hoe ontstaat deze? - Hoe verhoudt veerkracht zich tot intelligentie, kwetsbaarheid en trauma? - Wat is de rol van veerkracht in bedreigende situaties zoals tijdens corona? - Hoe is veerkracht vast te stellen en vooral: hoe is deze te versterken? Voorwoord 13 DEEL 1 VEERKRACHT IN HET ALGEMEEN Hoofdstuk 1 Wat houdt veerkracht eigenlijk in? 17 1. Inleiding 17 2. Definities 17 3. Drie visies 18 4. Niet al te krampachtig doen 20 5. Tegenspoed en aanpassing 21 6. Beschermende en risicofactoren 23 7. Verschillen in invloed van risico- en beschermende factoren 24 8. Drie verschillende rollen van veerkracht 26 9. Hoeveel kinderen tonen veerkracht bij storm of tegenwind? 27 Hoofdstuk 2 Korte terugblik 29 1. Inleiding 29 2. Onderzoeksgolven 29 3. Verschuiving in het denken over veerkracht 31 4. Veerkracht in de tijd gezien 33 5. Van ego-sterkte naar veerkracht 34 6. Tot slot 35 Hoofdstuk 3 Geen veerkracht zonder coping 36 1. Inleiding 36 2. Wat houdt het begrip coping in? 36 3. Copingcategorieën 37 4. Concrete copingvaardigheden 38 5. Ontwikkeling van copingvaardigheden 39 6. Inschattingsproces (appraisal) 40 6.1 Appraisal in drie fasen 41 6.2 Appraisal in twee fasen 42 7. De inschatting nader bezien 43 8. Samenhang tussen coping en veerkracht 44 9. Schematische weergave 46 10. Het bepalen van copingvaardigheden 47 Hoofdstuk 4 Veerkracht: een kwestie van aanleg? 49 1. Inleiding 49 2. Opvoeden tot veerkracht 49 3. Opvoeden tot regulering van emoties en gedrag 50 4. Biologische basis van de regulering van emoties en gedrag 51 5. Te veel en te weinig temperament 52 6. Te veel vermijden en te weinig benaderen 53 7. Geremd en ongeremd 54 8. Met de bril van de psychoanalyticus 55 9. Ter afsluiting 56 Hoofdstuk 5 Het veerkrachtige brein 57 1. Inleiding 57 2. Belangrijke hersengebieden 57 3. Onderlinge samenhang 59 4. Meest relevante neurotransmitters (hormonen) 60 5. Het brein in ontwikkeling 64 6. Verschillen tussen jongens en meisjes 65 DEEL 2 DRIE SPECIFIEKE THEMA’S: KWETSBAARHEID, INTELLIGENTIE EN TRAUMA Hoofdstuk 6 Veerkracht en kwetsbaarheid: twee zijden van dezelfde medaille? Nee! 69 1. Inleiding 69 2. Definities van kwetsbaarheid 70 3. Vormen van kwetsbaarheid 72 4. Kwetsbare jeugdigen: wie zijn zij? 73 5. De relatie tussen kwetsbaarheid en veerkracht 75 6. Het bepalen van kwetsbaarheid 77 7. Drie kritische kanttekeningen bij het bepalen van kwetsbaarheid 78 8. Hoe kwetsbare kinderen te helpen? 79 Hoofdstuk 7 Moet je slim zijn om veerkracht te tonen? 82 1. Inleiding 82 2. Het klassieke beeld van intelligentie 82 3. Emotionele intelligentie 83 4. Definities en metingen 84 4.1 Definities 84 4.2 Metingen 85 5. Emotionele intelligentie en veerkracht 85 6. Emoties 86 7. Ontwikkeling emotionele intelligentie 87 8. Gevolgen 89 9. De centrale rol van emotionele intelligentie 90 Hoofdstuk 8 Veerkracht en trauma 91 1. Inleiding 91 2. Geschiedenis van het begrip trauma. 91 3. Het bepalen van een posttraumatische stressstoornis (ptss) 92 4. Traumatische gebeurtenissen/situaties 94 5. Het verloop van een traumatische gebeurtenis 96 6. Veerkracht in het verwerken van een traumatische gebeurtenis of situatie 96 7. Programma’s om na een eenmalige traumatische gebeurtenis een trauma te voorkomen. 98 8. Het verwerkingsmodel van Horowitz 99 9. Traumagerichte interventieprogramma’s 100 10. Sterker worden na een traumatische gebeurtenis 101 11. Tot slot 102 DEEL 3 VEERKRACHT IN DE PRAKTIJK Hoofdstuk 9 Veerkracht en kindermishandeling 104 1. Inleiding 104 2. Omvang en vormen 104 3. Beschermende factoren 105 4. Risicofactoren 106 5. Gevolgen 107 6. Kanttekeningen bij de gevolgen van kindermishandeling 108 7. Copingvaardigheden 109 8. Aantal ‘overlevers’ 110 9. Tot slot 111 Hoofdstuk 10 Wat was veerkracht waard ten tijde van de covidpandemie? 114 1. Inleiding 114 2. Aantallen 114 3. Problemen 115 4. Hoe keken ouders en kinderen naar de pandemie? 118 5. Kwetsbare jeugdigen 119 6. Veerkrachtfactoren tijdens de covidepidemie 121 7. Coping gedurende corona 123 8. Veerkracht en coping tijdens corona 124 9. Veerkracht onder professionele hulpverleners 125 Hoofdstuk 11 Helpt veerkracht suïcide voorkomen? 127 1. Inleiding 127 2. Aantallen en trends 127 3. Korte schets van suïcidale jongeren 129 4. Veerkracht en suïcidale gedragingen 130 5. Copingvaardigheden 131 6. Suïcidale gedragingen en ontwikkelingsfasen 132 7. Hielp veerkracht ten tijde van de covidpandemie suïcidaal gedrag voorkomen? 133 DEEL 4 PROBLEMEN, PREVENTIE, METEN EN HELPEN Hoofdstuk 12 Veerkracht en jongeren in residentiële instellingen 139 1. Inleiding 139 2. Het onoverzichtelijke terrein van de jeugdzorg 139 3. Wie zijn de tehuisjeugdigen? 140 3.1 Algemeen beeld 140 3.2 Overzicht van risico- en beschermende factoren 141 4. Veerkracht onder tehuisjongeren 142 5. Interventies 143 5.1 Versterken van de veerkracht 144 5.2 De rol van het leefklimaat 145 5.3 Het belang van de groepsleiding 146 Hoofdstuk 13 De kwetsbare positie van pleegkinderen 149 1. Inleiding 149 2. Wie zijn de pleegkinderen? 150 3. Begeleiding 151 4. Veerkracht 152 5. Beschermende en risicofactoren 152 6. Onderwijs als sleutelfactor tot meer veerkracht 153 7. Afsluitend 154 Hoofdstuk 14 Metingen van veerkracht 155 1. Inleiding 155 2. Veerkrachtmetíngen 155 2.1 De eerste veerkrachtschalen 156 2.2 De meest populaire en vaak herziene veerkrachtschalen 157 2.3 Twee opvallende veerkrachtschalen 158 2.4 Meting van veerkracht als uitkomst 160 3. Kanttekeningen 160 4. Samenhang met problemen 163 Hoofdstuk 15 Versterken van de veerkracht 165 1. Inleiding 165 2. Het sociaal-ecologische model als richtsnoer 165 3. Preventieprogramma’s 166 4. Hoe komt een preventieprogramma tot stand? 168 5. Drie voorbeelden 169 6. Effectiviteit 172 7. Interventies of behandelingen 174 8. Achterliggende theorieën 175 9. Wat kunnen ouders doen? 177 10. Wat kunnen ouders nog meer doen? 179 Nawoord 181 BIJLAGEN Bijlage 1 Overzicht van definities van veerkracht 186 Bijlage 2 Overzicht van veelgenoemde risicofactoren 187 Bijlage 3 Overzicht van veelgenoemde beschermende factoren 188 Bijlage 4 Profielschets Norman Garmezy 189 Bijlage 5 Profielschets Michael Rutter 190 Bijlage 6 Kidcope-vragenlijst ter bepaling van copingvaardigheden 192 Bijlage 7 Children’s Vulnerability Questionnaire (csvq) 193 Bijlage 8 Psychological Vulnerability Scale 194 Bijlage 9 Kenmerken van ptss in dsm-5 195 Bijlage 10 PCL-Checklist 197 Bijlage 11 Voorbeeld van beschermende factoren bij kindermishandeling 198 Bijlage 12 Beschermende factoren bij seksueel misbruik 199 Bijlage 13 Overzicht van relevante factoren in internationaal onderzoek onder tehuisjeugdigen 200 Bijlage 14 Ego-Resilience Scale (res) 202 Bijlage 15 Child and Youth Resilience Measure (cyrm-12) van Russel 204 Bijlage 16 De Veerkracht Plus Schaal (vk+) 205 Bijlage 17 De Resilience Scale (rs-14) 207 Bijlage 18 Programma-onderdelen 208 Bijlage 19 Blik van drie pioniers op veerkrachtversterking 209 Literatuur 211 Trefwoordenregister 220