Van gewone middeleeuwers zijn nauwelijks geschreven documenten overgeleverd. Hoe zij dachten over de leer van de kerk weten wij dus niet uit de eerste hand. Toch valt er iets te zeggen over de manier waarop mensen in de huiselijke kring en het maatschappelijk leven uiting gaven aan hun geloof. Dit boek beschrijft en verbeeldt hun religieuze cultuur aan de hand van objecten, zoals aardewerken heiligenbeeldjes, simpele gebedenboekjes en prachtig geïllumineerde getijdenboeken, pelgrimsinsignes, relikwieën en reliekdoosjes, en gebedsteksten met daarop vingerafdrukken en sporen van tranen. Ook is er aandacht voor religieuze broederschappen en vrome, kleine huisgemeenschappen voor leken. De focus ligt op de Friese landen: de huidige provincies Groningen en Friesland. Deze verschilden nogal van de omliggende gebieden. Ze werden niet bestuurd door graven of hertogen, de bisschoppen woonden ver weg en ze hadden een eigen taal en rechtssysteem. Het is dan ook niet toevallig dat juist in Friese rechtsteksten afwijkende theologische denkbeelden te vinden zijn. Eindpunt vormt de Reformatie, die in deze regio rond 1580 zijn definitieve beslag kreeg. ‘Het is boeiend om te zien hoe er toch steeds weer vooruitgang zit in religieus-historisch onderzoek. En dan die meer dan honderdzestig kleurrijke afbeeldingen! Alleen die handschriften al – om te zoenen zo mooi.’ – Marijke Lourense, Trouw ‘Specialistische kennis voor een geïnteresseerd lezerspubliek toegankelijk gemaakt... De vele, fraaie illustraties verhelderen veel.’ – Willem Bouwman, Nederlands Dagblad ‘Een fraai monument voor het verloren verleden.’ – Joost Eskes, Historiek.nl ‘Mulder-Bakker, Bremmer en hun auteurs zijn er prachtig in geslaagd om te laten zien op welke manieren – in beeld, geschrift en in praktijken – zij hun religiositeit beleefden en tot onderdeel van hun dagelijks leven maakten.’ – Prof. dr. G.T. Jensma, Rijksuniversiteit Groningen ‘'Geleefd geloof' is naast tekstueel hoog informatief ook rijk geïllustreerd. Een knappe prestatie.’ – Riemer Janssen, 'Stad en Lande' ‘Een absolute aanrader!’ – Joep van Gennip, Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis WOORD VOORAF 6 Anneke B. Mulder-Bakker | Rolf H. Bremmer Jr HET NOORDERLAND IN DE MIDDELEEUWEN 8 Samenleving en religieuze cultuur Rolf H. Bremmer Jr FEEST IN BOLSWARD! 24 Rolf H. Bremmer Jr TUSSEN HEL EN HEMEL 30 Geloof in het laatmiddeleeuwse Friese rechtsleven Rolf H. Bremmer Jr KALENDERPO ZIE 40 Sible de Blaauw NABIJ, IN EN ROND DE KERK 50 Het godshuis en zijn gebruikers Ren e Nip LEVENDEN HERDENKEN DODEN IN EN OM GRONINGEN IN DE LATE MIDDELEEUWEN 76 Kees Kuiken EEN VOORBEELD VAN HERDENKEN IN DE PRAKTIJK: DE KERK VAN HOMMERTS 80 Bert Looper | Catrien Santing | Arie van Steensel RELIGIEUZE VERENIGINGEN 82 Zorgen voor de naasten Anneke B. Mulder-Bakker HEILIGEN EN RELIEKEN 100 Geloofspraktijk van boeren en burgers Marlies Stoter ‘WONDER ENDE WAER IN RINSUMAGEEST’, EEN RELIEKDOOSJE UIT DE ZEVENTIENDE EEUW 109 Anneke B. Mulder-Bakker DE ARM VAN JOHANNES DE DOPER IN DE MARTINIKERK VAN GRONINGEN 115 Anneke B. Mulder-Bakker | Lianne van Beek MARIA, ONZE LIEVE VROUW 118 Hemelkoningin en Redder in Alle Nood Anneke B. Mulder-Bakker HET HELLUMSE PAASSPEL: DE DRIE MARIA’S BIJ HET GRAF 123 Anneke B. Mulder-Bakker | Martha Kist | Marlies Stoter GELOVEN IN DE PRAKTIJK 133 Daadkrachtige vrouwen en mannen Anneke B. Mulder-Bakker HET HEILIG AANSCHIJN VAN ONZE HEER JEZUS CHRISTUS IN WOORD EN BEELD 140 Kathryn M. Rudy GETIJDENBOEKEN 150 Schrijfsters en tekenaressen Susanne de Jong LEESCULTUUR 160 Boekenbezit en geloofspraktijk in huiselijke kring Susanne de Jong DE TIEN GEBODEN 179 Susanne de Jong EEN ALLEDAAGSE LEESINSTRUCTIE 180 Kathryn M. Rudy GETIJDENBOEKEN 184 Gebruik in huiskamers en kloosters Elvira Ambrosius IN KLEI GEBAKKEN 200 Vroomheid in heiligenbeeldjes Elvira Ambrosius ‘NU WIEGHEN, NU WIEGHEN WIJ’ 212 Jos Koldeweij VROME REIZEN VANUIT LAATMIDDELEEUWS GRONINGEN EN FRIESLAND 216 Pelgrimstekens en bedevaartampullen Jos Koldeweij MIDDELEEUWSE BEDEVAARTPLAATSEN 235 Rolf H. Bremmer Jr | Anneke B. Mulder-Bakker NAWOORD 238 En de Reformatie dan? ILLUSTRATIEVERANTWOORDING 243 LIJST VAN AUTEURS 245