Een boeiend tijdsbeeld van de lutheranen in Amsterdam tussen 1860 en 1914. In 1600 trokken gevluchte lutheranen uit Antwerpen in een schuilkerk aan het Spui in Amsterdam. Ze werden hier gedoogd door het calvinistische stadsbestuur, en pas in de loop van de 18e eeuw erkend. Dat veranderde in de loop van de 19e eeuw, nadat de vrijheid van godsdienst werd ingesteld. De in Amsterdam geboren architect, aannemer en makelaar Carel Bögeholtz speelde een voorname rol in het emancipatieproces. Onder invloed van het Luthers Genootschap, waar Bögeholtz een belangrijke positie bekleedde, ontworstelden de lutheranen zich aan hun onderschikte positie ten opzichte van de hervormden. Ze bouwden scholen, jeugdverenigingen en lieten een eigen vakbond oprichten. De lutheranen opereerden niet langer in de schaduw, maar kregen aanzien en werden zichtbaar in het stadsbeeld. Proloog 9 Inleiding 13 Gedeelde lutherse denkkaders en een vastomlijnde groepsidentiteit – Carel Frederik Bögeholtz – Lutherse identiteit en emancipatie –De anderen – Tijdsafbakening, bepalende gebeurtenissen en bronnen – Duizend lutheranen 1 Lutherse identiteit in de tweede helft van de negentiende eeuw 19 Oorsprong van hun identiteit – Gelovigen in Amsterdam– Lutherse geschiedschrijving – Lutheranen en hervormden –Rolmodellen – Gemeenschappelijkheid – Conflicten – Loyaal aan Nederland of Duitsland? – Het Luthers Genootschap – Een nieuwe generatie en jonge beloftes – Onze plek naast de ander 2 Geografie, netwerk, macht en politiek 37 Paleizen of krotten? – Lutherse suikerbakkers –Lutherse middenstand – Carel Bögeholtz – Een eigen school – Een vliegwiel – Getrouwd en een eerste opdracht – Tweerijkenleer van Luther –De lutherse diaconie – Bouwen voor Luther 5 | Elgraphic - Vlaardingen 06-06-24 08:53 Lutheranen in de Amsterdamse gemeenteraad –Op wie zou Christus stemmen?– Het socialisme wil het christendom afschaffen 3 Bouwen voor Luther 56 Gebouwen voor Luther – Luthers architect –Hoeeen lutherse kerk behoort te zijn –Wereldopdracht – Een zwaan of een ster? – Vanuit stedenbouwkundig oogpunt interessant en het behouden waard 4 De lutherse gemeenschap 65 Het luthers gezinsleven –Wees Getrouw– Oprichting van de Nederlandse Lutherse Jongelingen Bond–Waar is mennoubang voor? – Kerst bij Carel – Vermaak en verheffing –Roddelen, typisch luthers? – Lutherse weeskinderen – Lutherse hofjes – Gebrekkig bouwen–Weer een duistere ziekte 5 Nationalisme als vehikel van emancipatie 83 Oranje –Emmaen de invloed van lutheranen op Noordeinde en Soestdijk –De inhuldiging van Wilhelmina – Carels erehaag –Meedoen met herdenken – Amsterdamse geschiedenis – Fanatisme bij de Tweede Boerenoorlog – Meejuichen, collecteren of protesteren? 6 Emancipatie van de lutherse vrouw 95 Gelijkberechtiging op sociaal, cultureel en maatschappelijk gebied –De kransverenigingen –Worstelen met vrouwenemancipatie – Vrouwenkiesrecht – Dienstdoende diaconessen – Jongedochters en jongemannen – Tamelijk vooruitstrevend 7 Bouwen of staken? 104 Drankgebruik of misbruik? – Lutheranen enhun visie op de sociale kwestie – Een eigen lutherse vakbond – Wie heeft de lutherse arbeider eigenlijk wat gevraagd? – Bögeholtz is een onmogelijke – Onbetrouwbaar – Wij zijn broeders! – Veel was in Amsterdam geleden en gestreden – Andere lutheranen in de vakbeweging – Wij laten ons niet knechten! – ‘Waardige zonen van het dierbare vaderland’ – Afbrokkelende loyaliteit Bouwen voor Luther 6 | Elgraphic - Vlaardingen 06-06-24 08:53 8 Dalend luthers elan 121 Vijftig jaar Luthers Genootschap –Dedomineekwam alleen daar ‘waar hij goed werd onthaald’ – Belangstelling van de kerk wekt belangstelling voor de kerk – Politieke en maatschappelijke invloed – Is het poldermodel luthers? – Lutherse lichtpuntjes – Zendingsdag: een netwerkdag voor lutheranen – Alweer een opdracht misgelopen – ‘Schrijf het den heer Bögeholtz maar flink!’ – Nagenoeg failliet én weer vader – Misschien ga ik in dezen te ver? – Een zenuwachtig geslacht – Sola fide Epiloog 139 Ze stonden 1-0 achter – Homogeniteit verdwenen? – Carel Bögeholtz en familie Dankwoord 143 Noten 147 Bronnen en literatuur 187 Personenregister 203