Etty Hillesum, een Joodse vrouw en auteur van een beroemd dagboek uit de tijd van de Holocaust, koos er bewust voor om niet onder te duiken. In plaats daarvan werkte ze voor de Joodse Raad en liet ze zich zelfs vrijwillig overplaatsen naar doorgangskamp Westerbork. Lang is de persoon van Etty Hillesum begrepen volgens een heersend beeld dat Joden tijdens de Holocaust passief hun ondergang tegemoet gingen. In dit boek nuanceert Lotte Bergen dat beeld ingrijpend. Ze laat zien hoe Hillesum haar leven, ondanks de toenemende onderdrukking, actief vormgaf. Bergen analyseert de dagboeken en brieven van Hillesum als uitingen van 'agency' (eigenaarschap): ze wilde iets betekenen voor haar lotgenoten en een getuige van haar tijd worden. Dit boek laat zien hoe Hillesum haar innerlijke vrijheid ontwikkelde. Haar daden en geschriften waren een vorm van eigenaarschap die tot op de dag van vandaag inspireren als een krachtig verweer tegen het nazisme. Voorwoord 11 Proloog 13 Inleiding 17 Eerdere verklaringen voor Etty’s weigering tot onderduik 20 Het begrip agency nader uitgelegd 21 Indeling van dit boek 27 1. Etty Hillesum 1914-1943 31 Etty en haar familie 32 De ontsluiting en de publicatie van de dagboeken en brieven 45 De receptiegeschiedenis van de nagelaten geschriften en onderzoeksperspectieven 51 Egodocumenten: de dagboeken en brieven van Etty Hillesum als historische bron 60 DEEL I Zelfbevrijding als fundament voor agency 8 maart 1941-15 februari 1942 2. In therapie bij Julius Spier, ‘geboortehelper van de ziel’ 69 8 maart 1941, Lieber Herr S, de psychochiroloog uit Berlijn 69 Indrukken van Spier onder tijdgenoten en beeldvorming in de literatuur 74 Spiers innovatieve handleeskundige methode 83 ‘En ik leefde opeens anders, bevrijder, “fließender”’ 88 3. Therapeutisch schrijven, lezen en de zoektocht naar een eigen vorm 95 Etty’s ontwikkeling als schrijfster volgens Brenner, De Costa en Manara 96 Met de vulpen ten strijde tegen de innerlijke chaos 97 Taal en woordenrijkdom 101 ‘Modelleren in onbehouwen graniet’ en de vormende rol van literatuur in Etty’s schrijven 105 4. Hygiënisch leven, lichamelijk en geestelijk 117 Manara’s visie op de levenskunst in Etty’s teksten 117 Meditatie; ‘Hineinhören’ en het denken stoppen 119 Lichaam, geest en ziel in samenspraak brengen 123 Concentratie, structuur en discipline 126 5. Een non-conformistische levensstijl 131 “Het is niet zo eenvoudig, dat vrouwenvraagstuk” 131 Liefde voor mannen en vrouwen, ‘en het menselijke overweegt altijd’ 138 Een multi-interpretabel godsbeeld en eigen omgangsgebaren met God 143 DEEL II Autonomie van het denken en ‘omgangsgebaren’ vinden met de oorlog en vervolging 16 februari 1942-2 juli 1942 6. Denken over de oorlog, het naziregime en de haat 155 Over de gele ster, wegen naar de vrijheid en ‘de ongerantsoeneerde lucht’ 156 Het systeem, een Duitse huishoudster, ‘al die z.g. vijanden’ en de haat bestrijden 163 7. De eigen houding bepalen 171 ‘Er is voor alles plaats in één leven: […] 1942, het hoeveelste oorlogsjaar? […] goede nacht’ en Japanse lelies 171 Zorgdragen voor esthetische ervaringen; bloemen, Rilke en kapotgegooide steden 176 De dingen met humor benaderen 181 8. Hillesums interpretatie van het joodse noodlot 187 Lotsbegrippen en godsgeloof 187 Schicksal, Einzelschicksal, Massenschicksal 189 Etty’s voorstelling van het Massenschicksal 192 De rol van God in de lotsbestemming 197 De actualiteit van de dood 199 ‘Ik heb de beker cacao bewust weggelaten’ 202 DEEL III Een eigen invulling geven aan het lot 3 juli 1942-13 oktober 1942/7 september 1943 9. Liminale ervaringen: een nieuwe toon vinden 209 Een onzekere toekomst; leven in het moment, verinnerlijken en loslaten 211 Ankerpunten in de tijd: historisch besef en de blik gericht op de toekomst 216 Handelingsperspectief: ‘Ik zal die paar stappen doen, die ik meen te moeten doen’ 218 10. Werken bij de Joodse Raad en doelgericht naar ‘het front’ op de Drentse hei 221 ‘Dat merkwaardige bemiddelingslichaam’ 221 Arbeidsethos bij de Joodse Raad en het verzoek tot overplaatsing naar Westerbork 225 Westerbork: Van vluchtelingenkamp tot Polizeiliches Judendurchgangslager 1939-1942 227 De façade van Westerbork en de ‘gentleman-commandant’ 231 Etty’s beleving van Westerbork 233 ‘Hulpverleenster’ in kamp Westerbork 241 Kroniekschrijfster in Westerbork: De misdaad vastleggen in sprookjesvorm 249 Slotbeschouwing 253 Dankwoord 261 Noten 262 Bibliografie 293 Over de auteur 304